24) संस्कृत वाक्य अभ्यास

 संस्कृत वाक्य अभ्यास

Sanskrit sentence study

भविष्यकाल - उत्तमपुरुष - एकवचन

गमिष्यामि - जाऊँगा / जाऊँगी 

आगमिष्यामि - आऊँगा / आऊँगी 

पठिष्यामि - पढूँगा / पढूँगी 

लेखिष्यामि - लिखूँगा / लिखूँगी 

वदिष्यामि - बोलूँगा / बोलूँगी 

श्रोष्यामि - सुनूँगा / सुनूँगी 

खादिष्यामि - खाऊँगा / खाऊँगी 

पास्यामि - पियूँगा / पियूँगी 

द्रक्ष्यामि - देखूँगा / देखूँगी 

दास्यामि - दूँगा / दूँगी

हसिष्यामि - हसूँगा / हसूँगी 

करिष्यामि - करूँगा / करूँगी 

अहम् अद्य भुजं गमिष्यामि। 

= आज मैं भुज जाऊँगा / जाऊँगी ।

श्वः अहं योगदर्शनं पठिष्यामि। 

= कल मैं योगदर्शन पढूँगा / पढूँगी ।

सायंकाले अहं दुग्धं पास्यामि। 

= शाम को मैं दूध पियूँगा / पियूँगी ।

सायंकाले अहम् अन्नं न खादिष्यामि।

= शाम को मैं अन्न नहीं खाऊँगा / खाऊँगी ।

आगामिनि वर्षे अहं हिमालयं द्रक्ष्यामि। 

= अगले वर्ष मैं हिमालय देखूँगा / देखूँगी। 

अधुना अहम् अल्पाहारं करिष्यामि। 

= अभी मैं अल्पाहार करूँगा / करूँगी। 

जयतु संस्कृतम् ॥ जयतु भारतम् ॥

इत्थं सर्वे अभ्यासं कुर्वन्तु ।

इसी प्रकार सभी अभ्यास करें ।

---------------------------------

गृहात् बहिः गच्छामि तदा भार्या पृच्छति ।

= घर से बाहर जाता हूँ तब पत्नी पूछती है ।

कोषे धनम् अस्ति न वा ? 

= जेब में पैसा है न ? 

करवस्त्रं स्थापितवान् वा ? 

= रुमाल रखा कि नहीं ? 

सर्वेषां गृहे तथैव भवति वा ? 

= सबके घर ऐसा ही होता है क्या ?

---------------------------------------

सः पण्डितः अस्ति ।

= वह पंडित जी है ।

सः बालकाय प्रसादं ददाति ।

= वह बच्चे को प्रसाद देता है । 

बालकः वाम-हस्ते प्रसादं स्वीकरोति ।

= बच्चा बाएँ हाथ में  प्रसाद लेता है ।

पण्डितः बालकं निषेधयति ।

= पंडित जी बच्चे को मना करता है ।

दक्षिणे हस्ते प्रसादं स्वीकर्तुम् वदति । 

= दाहिने हाथ में प्रसाद लेने को कहता है । 

बालकः अवदत् ।

= बालक बोला । 

बालकः  - अहं जन्मना वामहस्तीयः अस्मि ।

           = मैं जन्म से ही बईंहत्था हूँ ।

बालकः - अहं सर्वं कार्यम् वामहस्तेन एव करोमि ।

           = मैं सभी काम बाएँ हाथ से ही करता हूँ । 

पण्डितः अपृच्छत् ।

= पंडित जी ने पूछा ।

पण्डितः - त्वं भोजनम् केन हस्तेन खादसि ?

           = तुम भोजन किस हाथ से खाते हो ? 

बालकः अवदत् ।

= बच्चा बोला । 

बालकः - भोजनं तु दक्षिणेन हस्तेन खादामि ।

           = खाना तो दाहिने हाथ से  खाता हूँ ।

पण्डितः - तर्हि प्रसादं दक्षिणे हस्ते स्वीकुरु ।

           = तो प्रसाद दाहिने हाथ में लो ।

-------------------

रुग्णालये तं द्रष्टुम् अहम् अगच्छम् 

= अस्पताल में उसे देखने के लिए मैं गया था 

सः अस्थमा-रोगेण पीड़ितः अस्ति 

= वह अस्थमा रोग से पीड़ित है 

रुग्णालये मया ज्ञातम् 

= अस्पताल में मुझे पता चला 

सः तु मधुप्रमेहेण अपि पीड़ितः अस्ति 

= वह तो मधुमेह से भी पीड़ित है 

तस्मात् कारणात् उच्च-रक्तचापः अपि भवति 

= उसके कारण से हाई ब्लड प्रेशर भी रहता है 

सः मां दृष्ट्वा अरोदत् 

= मुझे देख कर वह रो पड़ा 

∆ अहम् अधुना जीवितुं न इच्छामि 

    = मैं अब जिना नहीं चाहता हूँ 

∆ रोगै: ग्रस्तं मम शरीरम् 

    = रोगों से ग्रस्त मेरा शरीर है 

∆ धूम्रपानं मया कृतम् 

    = मैंने धूम्रपान किया 

∆ मद्यपानं मया कृतम् 

    = मैंने मद्यपान किया 

∆ अधुना तस्य दुष्परिणामम् अहं भुङ्क्ते 

   = अब उसका दुष्परिणाम मैं भोग रहा हूँ । 

तस्य दुर्दशा असहय्या आसीत् 

= उसकी दुर्दशा असहय्य थी 

अहं तु केवलं तस्य मृत्यो: कृते प्रार्थये 

= मैं तो केवल उसकी मृत्यु के लिए प्रार्थना करता हूँ ।

----------

संस्कृत संख्या गिनती-

1. एकम् (ekam)

2. द्वे (dve)

3. त्रीणि (treeni)

4. चत्वारि (chatvaari)

5. पञ्च (pancha)

6. षट् (shat)

7. सप्त (sapta)

8. अष्ट (ashta)

9. नव (nava)

10. दश (dasha)

11. एकादश (ekaadasha)

12. द्वादश (dvaadasha)

13. त्रयोदश (trayodasha)

14. चतुर्दश (chaturdasha)

15. पञ्चदश (panchadasha)

16. षोडश (shodash)

17. सप्तदश (saptadasha)

18. अष्टादश (ashtaadasha)

19. नवदश (navadasha)

20. विंशतिः (vinshatihi)

21. एकविंशतिः (ekavimshatihi)

22. द्वाविंशतिः (dvaavimshathi)

23. त्रयोविंशतिः (trayovimshatihi)

24. चतुर्विंशतिः (chaturvimshatihi)

25. पञ्चविंशतिः (panchavimshatihi)

26. षड्विंशतिः (shadvimshatihi)

27. सप्तविंशतिः (saptavimshatihi)

28. अष्टाविंशतिः (ashtaavimshatihi)

29. नवविंशतिः (navavimshatihi)

30. त्रिंशत् (trimshat)

31. एकत्रिंशत् (ekatrimshat)

32. द्वात्रिंशत् (dvaatrimshat)

33. त्रयस्त्रिंशत् (trayastrimshat)

34. चतुस्त्रिंशत् (chatustrimshat)

35. पञ्चत्रिंशत् (panchatrimshat)

36. षट्त्रिंशत् (shat-trimshat)

37. सप्तत्रिंशत् (saptatrimshat)

38. अष्टत्रिंशत् (ashtatrimshat)

39. नवत्रिंशत् (navatrimshat)

40. चत्वारिंशत् (chatvaarimshat)

41. एकचत्वारिंशत् (ekachatvaarimshat)

42. द्विचत्वारिंशत् (dvichatvaarimshat)

43. त्रिचत्वारिंशत् (trichatvaarimshat)

44. चतुश्चत्वारिंशत् (chatushchatvaarimshat)

45. पञ्चचत्वारिंशत् (panchachatvaarimshat)

46. षट्चत्वारिंशत् (shatchatvaarimshat)

47. सप्तचत्वारिंशत् (saptachatvaarimshat)

48. अष्टचत्वारिंशत् (ashtachatvaarimshat)

49. नवचत्वारिंशत् (navachatvaarimshat)

50. पञ्चाशत् (panchaashat)

51. एकपञ्चाशत् (ekapanchaashat)

52. द्विपञ्चाशत् (dvipanchaashat)

53. त्रिपञ्चाशत् (tripanchaashat)

54. चतुःपञ्चाशत् (chatuhupanchaashat)

55. पञ्चपञ्चाशत् (panchapanchaashat)

56. षट्पञ्चाशत् (shatpanchaashat)

57. सप्तपञ्चाशत् (saptapanchaashat)

58. अष्ट्पञ्चाशत् (ashtapanchaashat)

59. नवपञ्चाशत् (navapanchaashat)

60. षष्टिः (shashtihi)

61. एकषष्टिः (ekashashtihi)

62. द्विषष्टिः (dvishashtihi)

63. त्रिषष्टिः (trishashtihi)

64. चतुःषष्टिः (chatuhushashtihi)

65. पञ्चषष्टिः (panchashashtihi)

66. षट्षष्टिः (shatshashtihi)

67. सप्तषष्टिः (saptashashtihi)

68. अष्टषष्टिः (ashtashashtihi)

69. नवषष्टिः (navashashtihi)

70. सप्ततिः (saptatihi)

71. एकसप्ततिः (ekasaptatihi)

72. द्विसप्ततिः (dvisaptatihi)

73. त्रिसप्ततिः (trisaptatihi)

74. चतुःसप्ततिः (chatuhusaptatihi)

75. पञ्चसप्ततिः (panchasaptatihi)

76. षट्सप्ततिः (shatsaptatihi)

77. सप्तसप्ततिः (saptasaptatihi)

78. अष्टसप्ततिः (ashtasaptatihi)

79. नवसप्ततिः (navasaptatihi)

80. अशीतिः (asheetihi)

81. एकाशीतिः (ekaasheetihi)

82. द्व्यशीतिः (dvyasheetihi)

83. त्र्यशीतिः (tryasheetihi)

84. चतुरशीतिः (chaturasheetihi)

85. पञ्चाशीतिः (panchaasheetihi)

86. षडशीतिः (shadasheetihi)

87. सप्ताशीतिः (saptaasheetihi)

88. अष्टाशीतिः (ashtaasheetihi)

89. नवाशीतिः (navaasheetihi)

90. नवतिः (navatihi)

91. एकनवतिः (ekanavatihi)

92. द्विनवतिः (dvinavatihi)

93. त्रिनवतिः (trinavatihi)

94. चतुर्नवतिः (chaturnavatihi)

95. पञ्चनवतिः (panchanavatihi)

96. षण्णवतिः (shannavatihi)

97. सप्तनवतिः (saptanavatihi)

98. अष्टनवतिः (ashtanavatihi)

99. नवनवतिः (navanavatihi)

100. शतम् (shatam)

200 - द्विशत or द्वेशते

300 - त्रिशत

400 - चतुःशत

500 - पञ्चशत

600 - षट्शत

700 - सप्तशत 

800 - अष्टशत

900 - नवशत

1,000 - सहस्र or दशशत

2,000 - द्विसहस्र

3,000 - त्रिसहस्र

4,000 - चतःसहस्र

5,000 - पञ्चसहस्र

6,000 - षट्सहस्र

7,000 - सप्तसहस्र

8,000 - अष्टसहस्र

9,000 - नवसहस्र

10,000 - अयुत

1,00,000 - लक्ष

10,00,000 - प्रयुत

1,00,00,000 - कोटि

10,00,00,000 - अर्बुद

1,00,00,00,000 - अब्ज

10,00,00,00,000 - खर्व

1,00,00,00,00,000 - निखर्व

10,00,00,00,00,000 - महापद्म

1,00,00,00,00,00,000 - शङ्कु

10,00,00,00,00,00,000 - जलधि

1,00,00,00,00,00,00,000 - अन्त्य

10,00,00,00,00,00,00,000 - मध्य

1,00,00,00,00,00,00,00,000 - परार्ध

=========================

संस्कृत संख्या गिनती-

1. एकम् (ekam)

2. द्वे (dve)

3. त्रीणि (treeni)

4. चत्वारि (chatvaari)

5. पञ्च (pancha)

6. षट् (shat)

7. सप्त (sapta)

8. अष्ट (ashta)

9. नव (nava)

10. दश (dasha)

11. एकादश (ekaadasha)

12. द्वादश (dvaadasha)

13. त्रयोदश (trayodasha)

14. चतुर्दश (chaturdasha)

15. पञ्चदश (panchadasha)

16. षोडश (shodash)

17. सप्तदश (saptadasha)

18. अष्टादश (ashtaadasha)

19. नवदश (navadasha)

20. विंशतिः (vinshatihi)

21. एकविंशतिः (ekavimshatihi)

22. द्वाविंशतिः (dvaavimshathi)

23. त्रयोविंशतिः (trayovimshatihi)

24. चतुर्विंशतिः (chaturvimshatihi)

25. पञ्चविंशतिः (panchavimshatihi)

26. षड्विंशतिः (shadvimshatihi)

27. सप्तविंशतिः (saptavimshatihi)

28. अष्टाविंशतिः (ashtaavimshatihi)

29. नवविंशतिः (navavimshatihi)

30. त्रिंशत् (trimshat)

31. एकत्रिंशत् (ekatrimshat)

32. द्वात्रिंशत् (dvaatrimshat)

33. त्रयस्त्रिंशत् (trayastrimshat)

34. चतुस्त्रिंशत् (chatustrimshat)

35. पञ्चत्रिंशत् (panchatrimshat)

36. षट्त्रिंशत् (shat-trimshat)

37. सप्तत्रिंशत् (saptatrimshat)

38. अष्टत्रिंशत् (ashtatrimshat)

39. नवत्रिंशत् (navatrimshat)

40. चत्वारिंशत् (chatvaarimshat)

41. एकचत्वारिंशत् (ekachatvaarimshat)

42. द्विचत्वारिंशत् (dvichatvaarimshat)

43. त्रिचत्वारिंशत् (trichatvaarimshat)

44. चतुश्चत्वारिंशत् (chatushchatvaarimshat)

45. पञ्चचत्वारिंशत् (panchachatvaarimshat)

46. षट्चत्वारिंशत् (shatchatvaarimshat)

47. सप्तचत्वारिंशत् (saptachatvaarimshat)

48. अष्टचत्वारिंशत् (ashtachatvaarimshat)

49. नवचत्वारिंशत् (navachatvaarimshat)

50. पञ्चाशत् (panchaashat)

51. एकपञ्चाशत् (ekapanchaashat)

52. द्विपञ्चाशत् (dvipanchaashat)

53. त्रिपञ्चाशत् (tripanchaashat)

54. चतुःपञ्चाशत् (chatuhupanchaashat)

55. पञ्चपञ्चाशत् (panchapanchaashat)

56. षट्पञ्चाशत् (shatpanchaashat)

57. सप्तपञ्चाशत् (saptapanchaashat)

58. अष्ट्पञ्चाशत् (ashtapanchaashat)

59. नवपञ्चाशत् (navapanchaashat)

60. षष्टिः (shashtihi)

61. एकषष्टिः (ekashashtihi)

62. द्विषष्टिः (dvishashtihi)

63. त्रिषष्टिः (trishashtihi)

64. चतुःषष्टिः (chatuhushashtihi)

65. पञ्चषष्टिः (panchashashtihi)

66. षट्षष्टिः (shatshashtihi)

67. सप्तषष्टिः (saptashashtihi)

68. अष्टषष्टिः (ashtashashtihi)

69. नवषष्टिः (navashashtihi)

70. सप्ततिः (saptatihi)

71. एकसप्ततिः (ekasaptatihi)

72. द्विसप्ततिः (dvisaptatihi)

73. त्रिसप्ततिः (trisaptatihi)

74. चतुःसप्ततिः (chatuhusaptatihi)

75. पञ्चसप्ततिः (panchasaptatihi)

76. षट्सप्ततिः (shatsaptatihi)

77. सप्तसप्ततिः (saptasaptatihi)

78. अष्टसप्ततिः (ashtasaptatihi)

79. नवसप्ततिः (navasaptatihi)

80. अशीतिः (asheetihi)

81. एकाशीतिः (ekaasheetihi)

82. द्व्यशीतिः (dvyasheetihi)

83. त्र्यशीतिः (tryasheetihi)

84. चतुरशीतिः (chaturasheetihi)

85. पञ्चाशीतिः (panchaasheetihi)

86. षडशीतिः (shadasheetihi)

87. सप्ताशीतिः (saptaasheetihi)

88. अष्टाशीतिः (ashtaasheetihi)

89. नवाशीतिः (navaasheetihi)

90. नवतिः (navatihi)

91. एकनवतिः (ekanavatihi)

92. द्विनवतिः (dvinavatihi)

93. त्रिनवतिः (trinavatihi)

94. चतुर्नवतिः (chaturnavatihi)

95. पञ्चनवतिः (panchanavatihi)

96. षण्णवतिः (shannavatihi)

97. सप्तनवतिः (saptanavatihi)

98. अष्टनवतिः (ashtanavatihi)

99. नवनवतिः (navanavatihi)

100. शतम् (shatam)

200 - द्विशत or द्वेशते

300 - त्रिशत

400 - चतुःशत

500 - पञ्चशत

600 - षट्शत

700 - सप्तशत 

800 - अष्टशत

900 - नवशत

1,000 - सहस्र or दशशत

2,000 - द्विसहस्र

3,000 - त्रिसहस्र

4,000 - चतःसहस्र

5,000 - पञ्चसहस्र

6,000 - षट्सहस्र

7,000 - सप्तसहस्र

8,000 - अष्टसहस्र

9,000 - नवसहस्र

10,000 - अयुत

1,00,000 - लक्ष

10,00,000 - प्रयुत

1,00,00,000 - कोटि

10,00,00,000 - अर्बुद

1,00,00,00,000 - अब्ज

10,00,00,00,000 - खर्व

1,00,00,00,00,000 - निखर्व

10,00,00,00,00,000 - महापद्म

1,00,00,00,00,00,000 - शङ्कु

10,00,00,00,00,00,000 - जलधि

1,00,00,00,00,00,00,000 - अन्त्य

10,00,00,00,00,00,00,000 - मध्य

1,00,00,00,00,00,00,00,000 - परार्ध

=========================

एक-दश-शत सहस्रायुत-लक्ष-प्रयुत-कोटयः क्रमशः |

अर्बुदमब्ज खर्व-निखर्व-महापद्म-शङ्कवस्तस्मात् ||

जलधिश्चान्तं मध्यं परार्धमिति दशगुणोत्राः संज्ञाः |

संख्यायाः स्थानानां व्यवहारार्थं कृताः पूर्वैः ||

एक-दश-शत सहस्रायुत-लक्ष-प्रयुत-कोटयः क्रमशः |

अर्बुदमब्ज खर्व-निखर्व-महापद्म-शङ्कवस्तस्मात् ||

जलधिश्चान्तं मध्यं परार्धमिति दशगुणोत्राः संज्ञाः |

संख्यायाः स्थानानां व्यवहारार्थं कृताः पूर्वैः ||

------

*  भवान् ? अत्र ???

    = आप ? यहाँ ?? 

* चिकित्सालये ?? 

  = अस्पताल में ?? 

* स्वास्थ्यं सम्यक् नास्ति वा ?? 

  = स्वास्थ्य ठीक नहीं है क्या ?? 

** अहं स्वस्थः अस्मि। 

   = मैं स्वस्थ हूँ। 

* तर्हि अत्र किमर्थम् ?? 

   = तो फिर यहाँ किसलिये ?? 

** चिकित्सकः माम् आहूतवान्।

   = डॉक्टर ने मुझे बुलाया है। 

* भवन्तम् आहूतवान् ?? 

   = आपको बुलाया है ?? 

* किं प्रयोजनम् ? 

   = क्या प्रयोजन है ? 

** चिकित्सकस्य पुत्रः संस्कृतं पठितुम् इच्छति।

   = चिकित्सक का पुत्र संस्कृत पढ़ना चाहता है। 

** अतः सः आहूतवान्। 

    = इसलिये उसने बुलाया है। 

* एवं वा ?? 

  = ऐसा क्या ?? 

* पश्यतु , चिकित्सकः द्वारम् उद्घाटितवान् ।

  = देखिये , चिकित्सक ने दरवाजा खोल दिया। 

( गत सायं सञ्जातः एषः सम्वादः ।

   = कल शाम को  ये सम्वाद हुआ । )

--- अखिलेश आचार्य

संस्कृत वाक्य अभ्यास - 25 Click Here